شاید شنیدن کلمه اثر پلاسبو effect) placebo) یا دارونما برایتان مرموز باشد. من هم تا مدت‌ها مجذوب این ایده بودم که چطور چیزی مثل یک قرص بی‌اثر و بی‌ضرر می‌تواند درد یک بیمار را تسکین دهد یا روند بهبودی او را سریع‌تر کند.

کلمه پلاسبو ریشه‌ای لاتین دارد، یعنی «خوشنود خواهم شد». درواقع، وقتی به برخی افراد حین تحقیقات، دارونما داده می‌شود، از بهبود علائم یا وضعیت خود خوشنود می‌شوند.

اثر پلاسبو چیست و چطور از آن استفاده کنیم؟

خوددرمانی با استفاده از قدرت ذهن و مثبت اندیشی امکان‌پذیر است، اما اثر دارونما فراتر از مثبت اندیشی است.

اگر به ذهنتان فرصت دهید، می‌تواند به‌عنوان ابزاری شفابخش و قدرتمند عمل کند. این ایده حقیقت دارد که مغز می‌تواند بدن را به یک درمان غیرواقعی یا fake متقاعد کند و باعث شفا شود. انسان از این اثر هزاران سال است که استفاده می‌کند و اکنون علم دریافته که تحت شرایط مناسب، دارونما می‌تواند به‌اندازه درمان‌های معمول دیگر مؤثر واقع شود.

اثر دارونما چیزی بیشتر از تفکر مثبت با خود همراه دارد. تفکر مثبت درواقع اعتقاد به این موضوع است که یک درمان یا روش درمانی مؤثر واقع خواهد شد اما اثر دارونما به ایجاد ارتباطی قوی‌تر بین ذهن و جسم و نحوه کارکرد آن‌ها با یکدیگر می‌پردازد.

دارونماها می‌توانند روی علائمی که توسط مغز پردازش می‌شوند، مانند درک حس درد، تأثیر بگذارند؛ و احساس بهتری در فرد ایجاد کنند. در مواردی مثل مدیریت درد، بی‌خوابی ناشی از استرس و عوارض جانبی درمان سرطان مانند خستگی و تهوع، می‌تواند مؤثر واقع شوند.

آیا وجود اثر پلاسبو به معنی شکست در درمان‌های معمول است؟

برای سال‌ها، وجود اثر دارونما نشانه شکست در درمان به‌حساب می‌آمد. در آزمایش‌های بالینی از دارونما برای تعیین اثربخشی داروها استفاده می‌شود. به‌عنوان‌مثال، افراد یک گروه داروی واقعی  دریافت می‌کنند، درحالی‌که به بقیه یک داروی غیر مؤثر یا دارونما داده می‌شود. ولی هیچ‌کدام از شرکت‌کنندگان در کارآزمایی بالینی نمی‌دانند چه چیزی دریافت کرده‌اند. به‌این‌ترتیب، محققان می‌توانند با مقایسه نحوه واکنش هر دو گروه، عملکرد دارو را اندازه‌ بگیرند.

اگر هر دو گروه، واکنش یکسانی داشته باشند به این معنی است که  دارو مؤثر نبوده است.

اما اخیراً متخصصان به این نتیجه رسیده‌اند که نوع واکنش افراد به دارونما نمی‌تواند کارایی یا عدم کارایی یک درمان خاص را تعیین کند، درواقع ممکن است مکانیسم غیر دارویی دیگری هم در کار باشد.

اثر پلاسبو واقعی است

تحقیقات اخیر هم تائید می‌کند که اثر دارونما قدرتمند است و اینکه مزایای درمانی دارونما فقط مسئله‌ای ذهنی نیست. می‌توان تغییرات فیزیولوژیک قابل‌اندازه‌گیری را بین افرادی که دارونما مصرف می‌کنند، مشاهده کرد. این تغییرات مشابه گروهی است که داروی واقعی مصرف کرده‌اند.

افراد داوطلبی که به دارونما پاسخ می‌دهند، به‌طور خاص، فشارخون، ضربان قلب و نتایج مختلف آزمایش خونشان تغییر می‌کند.

البته، همه افراد به دارونما پاسخ نمی‌دهند. اگر این‌طور بود، ما اصلاً نیازی به دارو نداشتیم. در عوض، به‌سادگی می‌توانستیم از قدرت دارونما استفاده کنیم. درک اینکه چرا برخی افراد با دارونما بهبود می‌یابند و برخی دیگر نه، بیشتر شبیه « جام مقدس » تحقیقات است.

پلاسبوها چطور عمل می‌کنند؟

نحوه عملکرد دارونماها هنوز به‌طور کامل شناخته‌نشده است، اما شامل یک واکنش عصبی زیستی پیچیده است که همه‌چیز را دربر می‌گیرد: از افزایش انتقال‌دهنده‌های عصبی احساس خوب، مانند اندورفین و دوپامین گرفته تا افزایش فعالیت در مناطق خاصی از مغز که با خلق‌وخو، واکنش‌های احساسی و خودآگاهی ارتباط دارند.

همه این‌ چیزها می‌توانند مزایای درمانی داشته باشند. اثر دارونما راهی برای ذهن است تا به جسمتان بگوید برای داشتن احساس بهتر به چه چیزی نیاز دارد.

اما اثربخشی دارونماها فقط از طریق آزادسازی قدرت ذهن صورت نمی‌گیرد. شما برای درمان به آیینی مرتبط هم نیاز دارید. وقتی به مطالعاتی که داروها را با دارونماها مقایسه می‌کنند، نگاه ‌کنید، عوامل محیطی و آیینی هم در کار هستند. به‌عنوان نمونه شما باید در زمان‌های خاص به یک کلینیک بروید و توسط متخصصان پزشکی با روپوش سفید معاینه شوید. انواع قرص‌های عجیب‌وغریب دریافت کنید و تحت اقدامات عجیب‌وغریب قرار گیرید.

همه این‌ها می‌تواند تأثیر عمیقی بر نحوه درک بدن از علائم داشته باشد چون تحت این شرایط احساس می‌کنید که موردتوجه و مراقبت قرارگرفته‌اید.

به خودتان پلاسبو بدهید!

دارونماها اغلب به این دلیل مؤثر واقع می‌شوند که افراد نمی‌دانند در حال دریافت آن هستند؛ اما اگر بدانند دارونما دریافت می‌کنند چه اتفاقی می‌افتد؟

مطالعه‌ای در Science Translational Medicine منتشرشده که نحوه واکنش افراد به داروهای ضد درد میگرنی را بررسی کرده است. گروه اول داروی ضد میگرن دریافت کردند که روی آن نام دارو نوشته‌شده بود. به گروه دوم دارونما با برچسب «دارونما » داده شد و گروه سوم چیزی دریافت نکردند. در انتها محققان دریافتند که در درمان این دردها دارونما نسبت به داروی واقعی 50% مؤثر واقع می‌شود.

به نظر می‌رسد نیرویی فراتر از مصرف ساده قرص در کار باشد. افراد حتی اگر بدانند آن قرص دارو نبوده است، آئین مصرف دارو را با یک اثر درمانی مثبت ربط می‌دهند. خود این عمل می‌تواند باعث شود تا مغز فکر کند بدن در حال بهبودی است.

محل تأثیر پلاسبو دقیقاً کجاست؟

مطالعه‌ای که به‌صورت آنلاین توسط PLOS Biology منتشرشده است، به بررسی آنچه در طول اثر دارونما بر مغز می‌گذرد پرداخته است. محققان از تصویربرداری رزونانس مغناطیسی عملکردی یا FMRI  برای اسکن مغز افراد مبتلابه درد مزمن ناشی از آرتروز زانو استفاده کردند. سپس به همه آن‌ها دارونما داده شد و اسکن مغزی دیگری گرفته شد. افرادی که تسکین درد را احساس می‌کردند، فعالیت بیشتری در ناحیه شکنج میانی لوب پیشانی مغز داشتند که حدود یک‌سوم پیشانی را تشکیل می‌دهد.

نوسبو همزاد شرور پلاسبو

قدرت ذهن یک شمشیر دو لبه است. اگر انتظار داشته باشید، درمانی  مؤثر واقع شود، خیلی امکان دارد که این کار را برایتان انجام دهد ولی اگر توقع آسیب را داشته باشید، به‌احتمال‌زیاد اثرات منفی آن را تجربه خواهید کرد.

پدیده «اثر نوسبو» از کلمه  لاتین nocebo به معنی «زیان خواهم کرد » مشتق شده است و به این مسئله اشاره دارد. به‌عنوان‌مثال، اگر به فردی بگویید که سردرد یک عارضه جانبی رایج دارویی خاص است. حتی اگر دارونما مصرف کرده باشد، احتمالاً دچار سردرد  خواهد شد! قدرت پیش‌بینی ذهن بسیار قدرتمند است و احتمالاً نقش مهمی در تعیین فواید یا عوارض جانبی داروهای تجویزی رایج دارد.

آیا قدرت اثر پلاسبو در حال افزایش است؟

یک مطالعه جالب به بررسی تأثیر دارونما در 84 کارآزمایی بالینی دردهای عصبی پرداخته است که مربوط به 23 سال پیش می‌شود، محققان می‌گویند اثر دارونما به طرز چشمگیری نسبت به قبل بیشتر شده است، اما این مشاهدات فقط در مطالعات ایالات‌متحده دیده می‌شود. چرا؟

1. یک نظریه این است که سیل تبلیغات مستقیم دارویی به مصرف‌کنندگان آمریکایی، (که در بیشتر کشورها مجاز نیست)، انتظارات بیماران را افزایش داده است. انتظارات قوی‌تر و بیشتر از اثربخشی دارو، ممکن است به یک اثر دارونمای بزرگ‌تر منتهی شود.
2. نظریه‌ی دیگر  افزایش اثربخشی دارونماها را به  کارآزمایی‌های تحقیقاتی مرتبط می‌کند: هر چه کارآزمایی بزرگ‌تر، گران‌تر و دقیق‌تر باشد، انتظارات شرکت‌کنندگان در مطالعه بالاتر می‌رود. آزمایش‌هایی از این نوع در ایالات‌متحده بیشتر از جاهای دیگر انجام می‌گیرد.

اما دلیلش هرچه باشد، این روند بر صنعت داروسازی اثر منفی دارد. یک اثر دارونمای قوی، اثبات مؤثر بودن یک داروی جدید را برای محققان دشوارتر می‌کند. هرچه اثر دارونما قوی‌تر باشد، نشان دادن تفاوت اثر بین دارونما و داروی واقعی دشوارتر می‌شود. درنتیجه، برخی از داروهای مؤثر ممکن است در آزمایش‌های بالینی شکست بخورند. این مسئله می‌تواند محققان را وادار کند که مطالعات خود را به کشورهای دیگر منتقل کنند.

قدم بعدی چیست؟

تحقیقات در مورد مزایا و معایب اثر دارونما، نظر بسیاری از افراد را در مورد این پدیده تغییر داده است. ما قبلاً فکر می‌کردیم اثر دارونما محدود به افراد تلقین‌پذیر است که دچار بیماری “واقعی ” نیستند؛ اما اکنون بهتر این موضوع را درک می‌کنیم.

چیزهای زیاد دیگری وجود دارند که هنوز ناشناخته هستند، مثلاً نمی‌دانیم چطور پیش‌بینی کنیم چه کسی به دارونما پاسخ می‌دهد یا چگونه از قدرت دارونما می‌شود به‌ شکل قابل‌اعتمادتری استفاده کرد.

البته مهم است بدانیم داشتن احساس بهتر همیشه با مزایای سلامتی واقعی همراه نیست. به‌عنوان‌مثال، وقتی به برخی افراد دچار آسم دارونما داده می‌شود، می‌گویند علائمشان بهبودیافته است، درصورتی‌که طبق معیارهای عملکرد ریوی بیماری‌شان بهتر نشده است و این ممکن است باعث گمراهی پزشک و بیمار شود.

بسیاری از افراد با داروهای استاندارد بهبود نمی‌یابند یا داروها عوارض جانبی آزاردهنده‌ای برایشان ایجاد می‌کند ولی با دارونما احساس بهتری پیدا می‌کنند.

درنهایت روزی فرا خواهد رسید که اثر دارونما بهتر درک شود و تحت شرایط مناسب، از آن به‌طور مؤثرتری استفاده شود.

چطور می‌توانید از منافع آن در زندگی برخوردار شوید؟

تمرین روش‌های خودیاری یکی از این راه‌هاست. درگیر شدن در آئین زندگی سالم  مثل صحیح خوردن، ورزش کردن، خواب خوب، انجام تمرینات یوگا، اختصاص زمانی به ارتباطات اجتماعی باکیفیت و مدیتیشن، برخی اجزای کلیدی اثر دارونما را برایتان فراهم می‌کنند.

درحالی‌که این فعالیت‌ها در جای خود مداخلات مثبتی به‌حساب می‌آیند، سطح توجهی که به آن‌ها نشان می‌دهید، می‌تواند مزایای آن‌ها را دوچندان کند.

توجه و حمایت عاطفی از خود، اغلب به‌سادگی  قابل‌اندازه‌گیری نیست، اما می‌تواند کمک کند تا در زندگی خود احساس رضایت بیشتری کنید و وقتی پای شفا در میان باشد، این احساس می‌تواند تداوم پیدا کند.

مطالعه بیشتر:

The power of placebo effect

The placebo effect: amazing and real