بی‌خوابی، مهمان ناخوانده‌ای است که بسیاری از افراد را درگیر خود می‌کند. از هر ۵ نفر، تقریباً یک نفر با مشکل بی‌خوابی مزمن دست و پنجه نرم می‌کند. دلایل بی‌خوابی متنوع‌اند؛ از استرس‌های زندگی گرفته تا بیماری‌های زمینه‌ای.
در مواجهه با بی‌خوابی، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد، مصرف قرص‌های خواب‌آور است. اما آیا واقعاً خواب‌آورها راه حل قطعی برای این مشکل هستند؟
در این مقاله قصد داریم به بررسی عمیق‌تر این موضوع بپردازیم و ببینیم چرا بسیاری از متخصصان، مصرف طولانی مدت خواب‌آورها را توصیه نمی‌کنند و مصرف آن‌ها چه عواقب ناخوشایندی ممکن است در پی داشته باشد. با ما همراه باشید تا از دلایل این ادعا و راهکارهای جایگزین برای بهبود کیفیت خواب خود آگاه شوید
آنچه در این مقاله میخوانید
بی‌خوابی
بی‌خوابی اولیه ازنظر مدت، به دودسته تقسیم می‌شود:
۱. بی‌خوابی حاد معمولاً بین چند روز تا چند هفته ادامه پیدا می‌کند و پس از فروکش کردن عامل تسریع‌گر، برطرف می‌شود. به برخی از این عوامل در بالا اشاره کردم.
۲. بی‌خوابی مزمن که در صورت تداوم عامل تسریع گر یا شرطی شدن ذهن بروز می‌کند. اگر بی‌خوابی بیش از یک ماه ادامه پیدا کند به‌تدریج وارد مرحله مزمن می‌شود. روان‌پزشکان معتقدند کسانی که حداقل سه شب در هفته برای سه ماه متوالی دچار مشکل در خوابیدن باشند، دچار بی‌خوابی مزمن هستند.
فرد در بی‌خوابی احساس کم‌طاقتی، بی‌حوصلگی، کج‌خلقی و نداشتن روحیه می‌کند. فکر می‌کند از قدرت تمرکز پایینی برخوردار است، حافظه‌اش کاهش پیداکرده است و عملکرد روزانه‌اش مثل گذشته نیست. گاهی آن‌قدر مستأصل می‌شود که خود را راضی به استفاده از داروهای خواب‌آور می‌کند.
سیر تاریخی قرص‌های خواب‌آور
سابقه نسبتاً جدید قرص‌های خواب‌آور با کشف کلرال هیدرات در اواسط قرن نوزدهم و توسعه بالینی باربیتورات‌ها به‌عنوان آرام‌بخش به آغاز قرن بیستم بازمی‌گردد.
مشکل اصلی باربیتورات‌هایی مثل فنوباربیتال سمی بودن آن‌ها بود. استفاده از ۱۰ دوز از این دارو موجب مسمومیت می‌شد و همین‌طور با تحریک آنزیم‌های کبدی باعث افزایش سرعت غیرفعال سازی سایر داروها هم می‌شد.
بنابراین، تولید کلردیازپوکساید به‌عنوان اولین داروی بنزودیازپینی در سال ۱۹۶۰، پیشرفت بزرگی به‌حساب می‌آمد. در حال حاضر بیش از ۳۰ داروی مختلف از این دسته به بازار عرضه می‌شود که احتمالاً نام بسیاری از آن‌ها را شنیده‌اید.
همان‌طور که در ابتدا تولید بنزودیازپین‌ها پیشرفت بزرگی به‌حساب می‌آمد، در سال ۱۹۸۸ هم تصور می‌شد که تولید داروهای دسته Z مثل زولپیدم دارای مزایای قابل‌توجهی است و این امر از جهاتی هم درست بود. شروع اثر سریع‌تر، نیمه‌عمر کوتاه‌تر و برخی عوارض کمتر باعث محبوبیت بیشتر این داروها شد.
ولی با فروکش کردن تب اشتیاق اولیه هر داروی جدید معلوم می‌شد که همه آن‌ها عوارض نسبتاً مشترکی دارند.
انواع قرص‌های خواب‌آور
سه دسته کلی داروهای خواب‌آور وجود دارد:
باربیتورات‌ها
قدیمی‌ترین داروهای خواب‌آور به شمار می‌آیند البته کاربرد اولیه آن‌ها به‌عنوان داروهای بیهوشی بود و در حال حاضر کاربرد چندانی در رابطه با درمان بی‌خوابی ندارند.
ضدافسردگی‌ها
در حقیقت اثر خواب‌آور این داروها جزو عوارض جنبی آن‌ها است؛ بنابراین گاهی از داروهایی مثل آمی‌تریپتیلین و دوکسوپین با دوز پایین به‌عنوان خواب‌آور استفاده می‌شود. اگر بی‌خوابی درنتیجه افسردگی باشد استفاده از این داروها باعث بهبود خواب می‌شود.
بنزودیازپین‌ها
به‌عنوان داروهای آرام‌بخش شناخته می‌شوند و در حال حاضر به‌صورت رایج از آن‌ها در کنترل اضطراب و حل مشکل بی‌خوابی استفاده می‌شود.
داروهای بنزودیازپینی ازنظر نیمه‌عمر باهم تفاوت دارند. نیمه‌عمر مدت‌زمانی است که پس از سپری شدن آن تقریباً نیمی از دارو اثر خود را حفظ می‌کند. برای اینکه بدن کاملاً از دارو پاک شود، تقریباً ۶ نیمه‌عمر از دارو باید بگذرد. در اینجا جدول مقایسه‌ای برخی از بنزودیاپین‌های رایج را می‌توانید ببینید.
|
نام دارو |
دوز معمول
میلی‌گرم در روز |
نیمه‌عمر |
|
دیازپام |
۵ تا ۱۰ |
۲ تا ۵ روز |
|
فلورازپام |
۱۵ تا ۳۰ |
۱ تا ۵ روز |
|
کلونازپام |
۰٫۵ تا ۲ |
۲ تا ۳ روز |
|
آلپرازولام |
۰٫۵ تا ۱ |
۷ تا ۲۷ ساعت |
|
استازولام |
۱ تا ۲ |
۸ تا ۲۴ ساعت |
|
لورازپام |
۱ تا ۴ |
۱۰ تا ۲۰ ساعت |
|
تمازپام |
۲۰ |
۱۰ تا ۲۰ ساعت |
|
اگزازپام |
۱۰ |
۸ تا ۱۲ ساعت |
|
تریازولام |
۰٫۱۲۵ تا ۰٫۲۵ |
۲ تا ۵ ساعت |
|
زولپیدم |
۵ تا ۱۰ |
۱٫۵ تا ۴٫۵ ساعت |
فروش بدون نسخه آزاد است!
بیشتر داروهایی که در این دسته جای می‌گیرند به آنتی‌هیستامین‌ها تعلق دارند. هیستامین یک نوروپپتید یا ناقل عصبی است که ترشح آن علاوه بر بروز آبریزش از بینی و چشم باعث افزایش هوشیاری می‌شود؛ بنابراین استفاده از داروهای آنتی‌هیستامین در آلرژی و سرماخوردگی باعث خواب‌آلودگی هم می‌شود. آنتی‌هیستامین‌ها به‌صورت شربت مثلاً دیفن‌هیدرامین و پرومتازین یا قرص مثلاً لوراتادین، سیتریزین و قرص‌های سرماخوردگی تهیه می‌شوند.
ملاتونین ترکیب دیگری است که به‌صورت طبیعی از غده صنوبری یا پینه آل در زمان خواب ترشح می‌شود. بیشترین اثربخشی این دارو در افرادی است که دچار اختلال در چرخه سیرکادین یا ساعت داخلی هستند مثلاً در پرواززدگی یا افراد شب‌کار.
عوارض قرص‌های خواب‌آور
باوجود گستردگی استفاده از داروهای خواب‌آور، اثربخشی این داروها در حد متوسط است. مشکل بعضی از افراد در شروع خواب است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که استفاده از این داروها میانگین زمان شروع خواب این افراد را به ۴۶ دقیقه می‌رساند که رکورد جالبی به نظر نمی‌رسد.
علاوه بر این استفاده از داروهای خواب‌آور همراه با بروز عوارضی است که اصلی‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
وابستگی (Dependence)
کسانی که از این داروها استفاده می‌کنند بعد از مدتی ازنظر جسمی و روحی به آن وابسته می‌شوند. وابستگی جسمی بیشتر در آن دسته از افراد دیده می‌شود که برای مدتی طولانی از دوز بالای دارو استفاده می‌کنند و وابستگی روحی در دوزهای پایین دارو و داروهایی با نیمه‌عمر کوتاه‌تر بروز می‌کند.
عارضه وابستگی زمینه‌ساز دو عارضه دیگر می‌شود؛ مقاومت دارویی و سندرم محرومیت.
مقاومت دارویی (Tolerance)
افرادی که از داروهای خواب‌آور برای مدتی بیش از ۴ هفته استفاده می‌کنند، احساس می‌کنند دارو به‌اندازه روزهای اول اثربخش نیست درنتیجه ناچار می‌شوند تعداد قرص‌هایشان را اضافه کنند.
سندروم محرومیت (Withdrawal)
در صورت قطع ناگهانی دارو علائمی نظیر سردرد، اضطراب و تشنج می‌تواند بروز کند که به آن سندرم محرومیت میگویند.
بنابراین استفاده از داروهای خواب‌آور چرخه‌ای از وابستگی، مقاومت دارویی و سندرم محرومیت ایجاد می‌کند که بیرون رفتن از آن گاهی دشوار است.
اثر بازگشتی (Rebound)
زمانی که مغز می‌آموزد برای خوابیدن به دارو متکی باشد اگر تلاش کنید آن را قطع کنید ممکن است بی‌خوابی بازگشتی را تجربه کنید. این بی‌خوابی معمولاً ۷ تا ۱۰ روز به طول می‌انجامد و موقتی است. می‌تواند نسبت به بی‌خوابی اولیه شدیدتر باشد و باعث اضطراب شود. اضطراب به‌قدری شدید است که باور می‌کنید بدون دارو هرگز قادر به خوابیدن نیستید. درنتیجه مصرف دارو را از سر می‌گیرید.
کیفیت پایین خواب
تقریباً همه داروهای خواب‌آور مرحله خواب عمیق و مرحله رویابینی را کاهش می‌دهند. در عوض مرحله 2 خواب یا خواب نیمه عمیق را بیشتر می‌کنند. درنتیجه بیشتر در خواب نیمه عمیق به سر می‌برید؛ بنابراین قرص‌های خواب‌آور معماری خواب را تغییر می‌دهند که به معنی پایین آمدن کیفیت خواب است.
خماری(Hangover)
داروهای خواب‌آور، هوشیاری، حافظه و تفکر را مختل می‌کنند. این اتفاق توانایی هماهنگی شما در فعالیت‌هایی مثل رانندگی را کم می‌کند. تأثیر بالقوه این اتفاقات در افراد مسن بیشتر است. افراد پیر قادر نیستند از اثرات دارو به‌سرعت رهایی پیدا کنند. این عارضه با نیمه‌عمر دارو رابطه مستقیم دارد. مثلاً اگر هر شب از لورازپام استفاده کنید، احتمال اینکه روزها دچار خماری شوید، زیاد می‌شود، چون نیمه‌عمر این دارو ۱۰ تا ۲۰ ساعت است. درواقع اثر دارو در بدنتان هرگز از بین نمی‌رود.
زمان استفاده از قرص خواب
بسیاری از داروهای خواب‌آور باید در دوره مناسبی مورد استفاده قرار گیرند. هنگامی‌که دچار بی‌خوابی گذرا هستید، مثلاً در پرواززدگی یا شرایط استرس‌زا، استفاده از داروهای خواب‌آور برای چند شب یا حتی چند هفته می‌تواند مناسب باشد. در این شرایط استفاده از داروهای خواب‌آور از تبدیل‌شدن بی‌خوابی حاد به بی‌خوابی مزمن جلوگیری می‌کند.
گاهی نگه‌داشتن تنها چند قرص خواب‌آور در جعبه داروها به برخی افراد کمک می‌کند تا بهتر بخوابند. چون این کار، احساس امنیت بیشتری به انها داده و ترس از بی‌خوابی را کاهش می‌دهد. استفاده کوتاه‌مدت از داروهای خواب‌آور می‌تواند باعث شکسته شدن چرخه اضطراب و اختلال خواب شده و از مزمن شدن بی‌خوابی حاد جلوگیری کند.
اگر ناچار به استفاده از دارو شدید این نکات را در نظر بگیرید:
- از مقدار کمتر دارو برای حداکثر دو تا سه هفته استفاده کنید.
- از داروهای خواب‌آور تنها پس از دو شب بی‌خوابی پی‌درپی و به‌صورت متناوب استفاده کنید. به‌این‌ترتیب مطمئن می‌شوید که بیش از ۲ بار در هفته از آن‌ها استفاده نمی‌کنید.
- هرگز از مقدار تجویزشده توسط پزشکتان فراتر نروید. تا حد امکان از داروهایی با نیمه‌عمر کوتاه‌تر استفاده کنید.
- همراه داروهای خواب‌آور از روش‌های غیر دارویی مثل تکنیک‌های درمان شناختی رفتاری استفاده کنید. با استفاده از این تکنیک‌ها می‌توانید هر زمان خواستید پس از مدت کوتاهی و به‌سرعت داروی خود را کاهش دهید.
راه‌حل نهایی
درمان شناختی رفتاری برای خواب یا CBT-I جدیدترین و مؤثرترین روش برای درمان بی‌خوابی است که بر اساس تغییر شناخت یعنی افکار و رفتارهایتان صورت می‌گیرد.
افکار، احساسات و اعمال ما دائم در حال تأثیرگذاری روی‌هم هستند. در مورد بی‌خوابی شکل‌گیری افکار منفی در رابطه با خواب موجب بروز احساسات منفی در رختخواب یا انجام یکسری کارهای آسیب‌رسان به خواب می‌شود.
منطق اصلی CBT-I این است که بی‌خوابی را تنها با پرداختن به علل زمینه‌ای بی‌خوابی یعنی افکار و رفتارهای آموخته‌شده، می‌توان درمان کرد.
با اجرای تکنیک‌های گفته‌شده در این روش یاد می‌گیرید در دوره‌های پراسترس زندگی، بجای تکیه به عوامل بیرونی مثل داروها، بر کنترل افکار، احساسات و اعمالتان تکیه کنید.
وقتی وضعیت خوابتان بهتر شد گام‌به‌گام اعتمادبه‌نفس لازم را برای کاهش تدریجی دارو به دست خواهید آورد.
مطالعه بیشتر
https://my.clevelandclinic.org
